Niniejsza publikacja zawiera niezbędne pojęcia związane z tematyką zwalczania przemocy wobec kobiet. Została tak zaprojektowana, aby służyć jako podstawowy zasób do zrozumienia i rozwiązania tego krytycznego problemu.
Unia Europejska współfinansuje tę publikację w celu promowania świadomości i skutecznych strategii walki z przemocą wobec kobiet. Publikacja powstała w oparciu o wcześniejsze publikacje Europejskiego Lobby Kobiet oraz Fundacji Network of East-West Women. Przy opracowaniu słownika pojęć korzystałyśmy też z definicji z portalu niebieskalinia.info
Aby uzyskać bardziej szczegółowe informacje lub konkretną pomoc, zapoznaj się z zasobami wymienionymi w tym dokumencie i skontaktuj się z odpowiednimi organizacjami wsparcia.
Gdzie szukać pomocy?
- Niebieska Linia – 800 120 002
- Centrum Praw Kobiet – 22 622 25 17
- Fundacja Feminoteka – 888 88 33 88
- Telefon dla Ofiar Przemocy Seksualnej – 22 635 93 92
WSTĘP
Przemoc wobec kobiet (VAW) jest przejawem braku równości i próby dominacji mężczyzn nad kobietami, mającej na celu odebranie im możliwości wyrażania własnych opinii, kontrolowanie ich życia, ciał i seksualności. Męska przemoc wobec kobiet przybiera wiele form i stanowi stały element przemocy wpisanej w patriarchalne społeczeństwo. Nie ma ani jednego kraju na świecie, w którym kobiety i dziewczęta byłyby wolne od przemocy ze strony mężczyzn, ani jednej dziedziny życia kobiety, w której nie byłaby narażona z ich strony na groźby lub realne akty przemocy.
Przemoc wobec kobiet jest poważnym naruszeniem praw człowieka i jedną z najbardziej rozpowszechnionych form dyskryminacji ze względu na płeć. Występuje w wielu formach – od przemocy fizycznej i seksualnej, po psychiczną iekonomiczną.
Celem tego słownika jest dostarczenie młodym feministkom, aktywistkom i wszystkim osobom zainteresowanym wiedzy, która pomoże:
- rozumieć mechanizmy przemocy,
- nazywać zjawiska często ukryte w języku i kulturze,
- wspierać ofiary i skutecznie działać na rzecz zmiany społecznej.
SŁOWNIK POJĘĆ A-Z
A
Asertywność – umiejętność wyrażania własnych uczuć, potrzeb i granic w sposób spokojny, jasny i szanujący drugą stronę. Brak asertywności bywa wykorzystywany przez sprawców przemocy.
Autonomia – prawo każdej osoby do decydowania o swoim ciele, życiu i wyborach bez przymusu z zewnątrz.
B
Bezradność wyuczona – stan psychiczny ofiary, która pod wpływem długotrwałej przemocy przestaje wierzyć w możliwość zmiany swojej sytuacji.
Breaking the Silence (przełamywanie milczenia) – działania podejmowane przez ofiary i aktywistki, polegające na mówieniu otwarcie o doświadczeniu przemocy, aby przerwać tabu i osamotnienie.
C
Ciche dni – (Silent Treatment) Świadome unikanie siebie nawzajem i przedłużające się okresy milczenia, bez określenia konkretnego powodu przytoczonego zachowania, to taktyka, którą bez ogródek można nazwać formą przemocy psychicznej. Opisywana strategia, stosowana jako kara dla drugiej osoby, jest szkodliwa dla związku — jednakowo dla trwałości, jakości, jak i satysfakcji czerpanej z bycia razem. Karanie ciszą bywa także wykorzystywane jako działanie na swoją korzyść, w celu uzyskania własnych korzyści.
Czarny Protest / Strajk Kobiet – masowe mobilizacje społeczne w Polsce, związane z prawami reprodukcyjnymi, ale także z walką przeciw przemocy wobec kobiet.
Consent (zgoda) – świadome, dobrowolne i entuzjastyczne wyrażenie woli uczestniczenia w aktywności seksualnej. Brak zgody oznacza gwałt.
Cykl przemocy – powtarzalny schemat w relacjach przemocowych: narastanie napięcia → wybuch agresji → faza „miodowego miesiąca” (pojednanie, obietnice) → ponowna eskalacja.
Cyberprzemoc – forma przemocy realizowana w internecie (np. nękanie, groźby, udostępnianie intymnych zdjęć bez zgody).
D
Deprecjonowanie – systematyczne podważanie wartości, osiągnięć i godności drugiej osoby.
Dobrostan psychiczny – stan równowagi emocjonalnej i bezpieczeństwa, który jest systematycznie naruszany przez przemoc.
Dyrektywa 2024/1385 w sprawie zwalczania przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. Zgodnie z nową dyrektywą przestępstwem zagrożonym karą więzienia od roku do pięciu lat są takie czyny jak: okaleczania żeńskich narządów płciowych, zmuszanie do małżeństwa i najbardziej rozpowszechnione formy cyberprzemocy, w tym udostępnianie intymnych zdjęć bez zgody drugiej osoby, w tym generowanie takich treści przez AI (deepfake), cyberflashing, czyli tzw. ekshibicjonizm internetowy, w tym wysyłanie komuś niechcianych zdjęć genitaliów, prześladowanie (cyberstalking) i nękanie w internecie, w tym nawoływanie do przemocy i nienawiści.
Dyskryminacja ze względu na płeć – nierówne traktowanie kobiet i mężczyzn, które w praktyce prowadzi do utrwalania przemocy wobec kobiet.
E
Empowerment (wzmocnienie) – proces odzyskiwania sprawczości przez kobiety poprzez edukację, wsparcie i solidarność.
Efekt domina przemocy – sytuacja, w której przemoc wobec jednej osoby (np. matki) wpływa także na dzieci i inne osoby w otoczeniu.”Efekt domina” ma również szerszy kontekst społeczny. Przemoc w rodzinie może prowadzić do problemów w szkole, na ulicy, w pracy, a nawet do przestępczości.
Efekt świadka, (Bystander effect) – zjawisko, w którym osoby obecne przy akcie przemocy nie reagują, licząc, że zrobi to ktoś inny.
Europejski Instytut ds. Równości Kobiet i Mężczyzn (EIGE) – agencja Unii Europejskiej z siedzibą w Wilnie. Jej celem jest wspieranie równości płci w Europie i poza nią, poprzez gromadzenie danych, analizę i opracowywanie narzędzi metodologicznych. EIGE dostarcza informacje oparte na faktach, które mają pomóc decydentom w tworzeniu skuteczniejszych polityk.
F
Fundamentalizm patriarchalny – ideologie i praktyki, które usprawiedliwiają dominację mężczyzn i podporządkowanie kobiet.
G
Gaslighting – forma przemocy psychicznej polegająca na manipulowaniu rzeczywistością w taki sposób, by ofiara zaczęła wątpić w swoje zdrowie psychiczne i pamięć. To taka forma manipulacji, w której osoba stosująca przemoc np. zaprzecza faktom, podważa ocenę sytuacji drugiej osoby, kwestionuje jej wspomnienia, a nawet zdrowie psychiczne. Może zarzucać osobie, którą krzywdzi przesadzanie, dramatyzowanie, histeryzowanie, przewrażliwienie. W efekcie osoba doznająca przemocy zaczyna wątpić w swoje odczucia.
Granice – osobiste zasady określające, co jest dla nas akceptowalne, a co stanowi naruszenie. Przekraczanie granic to podstawowy mechanizm przemocy.
Gwałt – w rozumieniu prawa karnego, to doprowadzenie innej osoby do obcowania płciowego przemocą, groźbą bezprawną, podstępem lub w inny sposób, mimo braku jej zgody. Oznacza to, że akt seksualny bez wyraźnej, dobrowolnej i świadomej zgody osoby, która jest jego stroną, jest gwałtem. W polskim prawie, przestępstwo zgwałcenia jest opisane w artykule 197 Kodeksu karnego. Zgodnie z nowelizacją, aby czyn został uznany za gwałt, nie jest konieczne udowadnianie oporu fizycznego ofiary. Wystarczy brak zgody na obcowanie płciowe. Nowa definicja gwałtu w polskim prawie kładzie nacisk na brak zgody jako kluczowy element przestępstwa, eliminując konieczność udowadniania przemocy, groźby czy podstępu, jeśli brak zgody jest oczywisty. Oznacza to, że sytuacje, w których ofiara była odurzona, nieprzytomna, lub nie mogła wyrazić świadomej zgody z innych powodów, również podlegają penalizacji.
H
Harassment (molestowanie) – niepożądane zachowania o charakterze seksualnym, werbalnym lub niewerbalnym, które naruszają godność i poczucie bezpieczeństwa.
Harrasment online (molestowanie w sieci) – obraźliwe wiadomości, nękanie, publikowanie intymnych treści bez zgody, cyberstalking.
Handel kobietami, (Trafficking in Women) – wykorzystywanie kobiet do pracy przymusowej lub prostytucji poprzez przemoc, groźby lub oszustwo. Ofiary handlu zostają uprowadzone lub oszukane bądź to w kraju ich pochodzenia, bądź wtrakcie podróży za granicę, bądź też dopiero po przyjeździe do obcego kraju. Są zastraszane, kontrolowane lub izolowane, zniewolone, sprzedawane lub wymieniane na broń czy narkotyki.
Hoovering – Próby przywrócenia kontaktu po rozstaniu, mimo wyraźnego sprzeciwu ofiary. Hoovering po angielsku toodkurzanie przy użyciu odkurzacza, a także, bardziej metaforycznie – wciąganie, wsysanie. Mówimy o hooveringu, gdy mimo zakończenia relacji albo próby jej zakończenia osoba próbuje na powrót wciągnąć byłego partnera do związku, najcześciej aby go porzucić lub poniżyć.
I
Intersekcjonalność – teoria opisująca, jak różne formy dyskryminacji (np. ze względu na płeć, rasę, orientację, klasę społeczną) nakładają się i potęgują przemoc wobec kobiet.
Izolacja – technika sprawców przemocy polegająca na odcinaniu ofiary od rodziny, przyjaciół czy wsparcia społecznego.
J
Język Przemocy (Language of violence) – obraźliwe, deprecjonujące określenia używane wobec kobiet, wzmacniającekulturę przemocy.
K
Kobietobójstwo – zabójstwo kobiety przez obecnego lub byłego partnera, najczęściej w kontekście przemocy domowej.
Konwencja Stambulska – czyli Konwencja Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej, zwana też w skrócie „antyprzemocową”, to dokument międzynarodowej rangi, który zakreśla ramy polityki ochrony i wsparcia osób doświadczających przemocy (głównie kobiet). Zapisy Konwencji są nastawione na profilaktykę i zwalczanie przemocy oraz na politykę równościową względem kobiet i mężczyzn. Konwencja została uchwalona w 2011 r. w Stambule. Polska podpisała ją już w grudniu 2012 r., jednak Sejm RP uchwalił ją dopiero w lutym 2015 r. 13 kwietnia 2015 r.
Kultura gwałtu – zjawisko społeczne, w którym przemoc seksualna jest bagatelizowana, a winą często obarcza się ofiarę.
Kontrola ekonomiczna – ograniczanie dostępu do pieniędzy i zasobów, zmuszanie do zależności finansowej od sprawcy.
L
Lęk przewlekły – emocjonalny skutek przemocy, który utrzymuje się nawet po jej zakończeniu.
M
Mizoginia – nienawiść do kobiet, objawiająca się w pogardliwych postawach, dyskryminacji i aktach przemocy.
Molestowanie w pracy – przejawy przemocy seksualnej i psychicznej w środowisku zawodowym, np. wymuszanie „przysług”, seksistowskie komentarze, mobbing.
N
Narcyzm – Osoby z silnymi cechami narcystycznymi często stosują przemoc psychiczną i emocjonalną, aby utrzymać kontrolę i poczucie wyższości nad innymi. Narcyzi często wykorzystują manipulację, wzbudzanie poczucia winy, zastraszanie i izolację, aby kontrolować ofiary i podważać ich samoocenę. Narcyzi mogą manipulować faktami i rzeczywistością, aby ofiara wątpiła we własne postrzeganie i osądy, co prowadzi do utraty zaufania do siebie. Narcyzi mogą prowokować ofiary do emocjonalnych reakcji (Baiting), a następnie obwiniać je za te reakcje, co pozwala im utrzymać poczucie wyższości i kontroli. Narcyzi często nie potrafią empatyzować z innymi i traktują ich instrumentalnie, co może prowadzić do wykorzystywania i lekceważenia. Narcyz w relacji – kim jest i jak sobie radzić w kontakcie z osobą o narcystycznych cechach?
- Niebieska Karta: Procedura interwencji w przypadku przemocy domowej, angażująca różne instytucje (policja, pomoc społeczna, służba zdrowia). Procedura „Niebieskie Karty” to systemowe działanie mające na celu pomoc osobom doświadczającym przemocy w rodzinie oraz przeciwdziałanie tej przemocy. Procedura ta zakłada współpracę różnych instytucji i służb, takich jak policja, ośrodki pomocy społecznej, placówki oświatowe i medyczne, w celu zapewnienia bezpieczeństwa osobom pokrzywdzonym i podjęcia działań wobec sprawców przemocy.
Normalizacja przemocy – sytuacja, gdy przemoc traktowana jest jako coś „codziennego” lub „naturalnego” w związku.Normalizacja przemocy to proces, w którym zachowania przemocowe stają się akceptowane i traktowane jako normalne, a nawet oczekiwane w danym kontekście społecznym. Oznacza to, że przemoc przestaje być postrzegana jako coś jednoznacznie złego i odrażającego, a zaczyna być traktowana jako część codzienności, często z powodu braku reakcji i obojętności ze strony otoczenia.
O
Obwinianie ofiary (Victim blaming) – przypisywanie odpowiedzialności za przemoc osobie pokrzywdzonej, np.przerzucanie winy za akt przemocy na osobę, która jej doświadczyła („sama tego chciała”, „tak się ubierała”).
Ogólnopolski Strajk Kobiet – polski feministyczny ruch społeczny, który powstał we wrześniu 2016 roku, na fali protestów zapoczątkowanych przez partię Razem[1]. Został zawiązany w proteście wobec odrzucenia przez Sejm RPprojektu ustawy „Ratujmy kobiety” i jednoczesnego skierowania do prac w komisji projektu „Stop aborcji”. Odpowiedzialny za organizację Czarnego Poniedziałku – akcji protestacyjnej, która odbyła się równocześnie w 147 miastach Polski.
Opresja systemowa – zbiór struktur politycznych, prawnych i kulturowych, które utrwalają dominację mężczyzn nad kobietami.
P
Przemoc ekonomiczna – forma przemocy polegająca na pozbawianiu ofiary środków finansowych, zakazywaniu pracy czy kontrolowaniu wydatków. Przemoc ekonomiczna to rozmaite nadużycia w sferze materialnej, sferze własności. Ma miejsce np. wtedy, gdy ktoś wykorzystuje drugą osobę finansowo: przerzuca na nią koszty utrzymania domu, sprzedaje jej własność lub wspólną własność bez uzgodnienia. Utrudnianie podjęcia pracy zarobkowej lub podejmowanie działań, przez które osoba może stracić pracę, zmuszanie do pracy nieodpłatnej, niepłacenie alimentów. Przemocą ekonomiczną jest też uniemożliwianie korzystania z pomieszczeń potrzebnych do funkcjonowania – łazienki, kuchni itd.
Przemoc seksualna – każdy akt seksualny podejmowany bez zgody drugiej osoby, obejmujący gwałt, molestowanie, wymuszanie współżycia, dotykanie czy nękanie.
Przemoc psychiczna – obejmuje zastraszanie, upokarzanie, wyzwiska, kontrolę, manipulacje i groźby. Istotą przemocy psychicznej jest naruszenie godności osobistej, którą możemy rozumieć jako źródło i podstawę wolności i praw człowieka. Przemocą psychiczną są: krzyk, groźby, straszenie, wywieranie presji i przymusu, manipulację, np. wzbudzanie poczucia winy, osądzanie, ocenianie, krytykowanie, oskarżanie, oczernianie, ciągłe niepokojenie, wyzywanie, poniżanie, lekceważenie, ośmieszanie, upokarzanie, zawstydzanie, ujawnianie tajemnic, uporczywe milczenie, ignorowanie. Przemoc psychiczna zmierza do podporządkowania drugiej osoby, odebrania jej autonomii. Służą temu zachowania kontrolujące: izolowanie, czyli ograniczanie kontaktów z innymi ludźmi lub zniechęcanie do nich. Przemoc psychiczna jest najczęstszym rodzajem przemocy. Prócz tego, że czasem występuje sama, współwystępuje z pozostałymi rodzajami przemocy. Inaczej mówiąc, zawsze kiedy pojawia się przemoc fizyczna, seksualna, ekonomiczna lub zaniedbanie, przemoc psychiczna również ma miejsce.
Przemoc wobec kobiet (Violence against women) – wszelkie akty przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej lub ekonomicznej, których celem jest podporządkowanie i kontrola nad kobietą.
Przemoc symboliczna – ukryte formy dominacji i opresji, np. w języku, mediach, kulturze masowej.
R
Rewictimizacja – ponowne skrzywdzenie ofiary przez brak odpowiedniego wsparcia ze strony instytucji, mediów lub otoczenia.
Równość płci – zasada społeczna i prawna, której realizacja jest kluczowa dla przeciwdziałania przemocy wobec kobiet.Definicja UNICEF wskazuje, że „Równość płci to stan, w którym kobietom i mężczyznom przypisuje się taką samą wartość społeczną, równe prawa i równe obowiązki oraz mają oni równy dostęp do zasobów (środki finansowe, szanse rozwoju), z których mogliby korzystać”. Równość płci jest podstawową wartością Unii Europejskiej, na co wskazują m.in. zapisy traktatów. Unia realizuje Strategię UE na rzecz równouprawnienia płci na lata 2020-2025 mającą na celu osiągnięcie do 2025 r. znacznych postępów na rzecz równości płci w Europie. Również w polskiej Konstytucji równość płci jest uznanym standardem.
S
Siostrzeństwo – solidarność między kobietami, oparta na wspólnym doświadczeniu i wsparciu w walce z patriarchatem i przemocą.
Stalking – uporczywe nękanie, śledzenie lub obserwowanie osoby, które wywołuje u niej poczucie zagrożenia.
Molestowanie Seksualne (Sexual harassment) – forma przemocy seksualnej w miejscu publicznym, pracy czy edukacji.
Syndrom Bitej Kobiety – Battered Woman Syndrome – stan psychiczny wynikający z długotrwałego doświadczania przemocy domowej, charakteryzujący się m.in. poczuciem bezradności, lękiem i brakiem wiary w możliwość ucieczki.Syndrom bitych kobiet jest zaburzeniem psychicznym, które rozwija się u ofiar przemocy domowej w wyniku długotrwałego znęcania się nad nimi.
Syndrom Stresu Pourazowego, (Post-traumatic stress disorder – PTSD) – zaburzenie stresowe pourazowe występujące po doświadczeniu przemocy, objawiające się koszmarami, lękami, flashbackami.
T
Telefon zaufania, (helpline) – linia wsparcia, gdzie ofiary przemocy mogą uzyskać pomoc psychologiczną i prawną.
Terapia traumy – proces psychologiczny pomagający ofiarom przemocy odzyskać poczucie bezpieczeństwa i stabilności.
Toksyczna męskość – zestaw wzorców kulturowych narzucających mężczyznom dominację i agresję, co sprzyja przemocy wobec kobiet.Toksyczny mężczyzna charakteryzuje się szeregiem negatywnych zachowań, które szkodzą jego partnerce i relacji. Typowe cechy to manipulacja, kontrola, brak szacunku, zazdrość, obwinianie, krytyka, brak odpowiedzialności i izolowanie od otoczenia. Warto zwrócić uwagę na te sygnały i dążyć do zakończenia takiej relacji, jeśli jest to konieczne dla własnego zdrowia psychicznego.
U
Uzależnienie emocjonalne – mechanizm, w którym ofiara czuje, że nie może odejść od sprawcy przemocy, mimo cierpienia, które on jej zadaje. Uzależnienie emocjonalne to stan, w którym osoba staje się nadmiernie zależna od emocji, opinii, lub obecności drugiej osoby, często kosztem własnego zdrowia psychicznego i niezależności. Osoba uzależniona może odczuwać obsesyjną potrzebę zaspokajania potrzeb partnera, rezygnować z własnych planów i pasji, a także doświadczać lęku przed odrzuceniem i samotnością.
Uprzedmiotowienie seksualne – traktowanie kobiety wyłącznie jako obiektu seksualnego, a nie osoby.
W
Władza i kontrola – podstawowy cel sprawcy przemocy, polegający na podporządkowaniu ofiary.
Wykluczenie społeczne – marginalizacja ofiar przemocy w środowisku zawodowym czy lokalnym.
Wiktymizacja – U osoby maltretowanej może rozwinąć się zespół zaburzeń stresu pourazowego. Osoba taka, narażona na intensywną przemoc psychiczną, może doświadczyć procesu wiktymizacji, który zmienia jej poczucie tożsamości. Pod wpływem powtarzających się aktów przemocy może ona utracić utrwalony obraz życia i siebie samej, jaki jej dotychczas towarzyszył. Może zacząć źle o sobie myśleć, stracić poczucie bezpieczeństwa oraz przestać sobie ufać. Może przestać zdawać sobie sprawę z tego, co jest prawdą, a co nie, może wewnętrznie odbierać sobie prawo do wolności, swobody wypowiedzi czy też prawo do samodecydowania. Może chcieć odizolować się od bliskich i/lub znajomych, może nie podejmować prób zgłoszenia swojej sytuacji np. na policję, może wręcz zacząć ukrywać przed światem swoją sytuację. Brak adekwatnych reakcji na doznawaną krzywdę może również spowodować u niej wtórne zranienia, przez co w konsekwencji może ona przestać prosić o wsparcie i pomoc.
Z
Zabójstwo na skutek przemocy domowej – najcięższa forma przemocy domowej, często będąca finałem wieloletnich aktów przemocy wobec kobiety.
Zgoda entuzjastyczna – to wyrażenie zgody na aktywność seksualną, charakteryzująca się aktywnym, pozytywnym i chętnym zaangażowaniem obu stron. Oznacza to, że zgoda jest dobrowolna, świadoma, niepodlegająca presji ani przymusowi, a także odwoływalna w każdej chwili. W praktyce oznacza to, że obie osoby wyrażają chęć na dany akt seksualny i czerpią z niego przyjemność.
Zjawisko „trzymania w tajemnicy przypadków przemocy” – presja, by ofiary przemocy milczały w imię „dobra rodziny” czy „honoru”.